TỶ PHÚ BỎ HỌC ĐỂ THÀNH CÔNG. HUYỀN THOẠI ĐƯỢC TÔ VẼ VÀ CÚ LỪA NGỌT NGÀO DÀNH CHO NGƯỜI KHÔNG CÓ ĐẶC QUYỀN

Trong suốt nhiều thập kỷ, câu chuyện về những tỷ phú bỏ học đại học để trở thành huyền thoại đã được kể đi kể lại như một chân lý của thời đại. Bill Gates bỏ học. Steve Jobs bỏ học. Mark Zuckerberg bỏ học. Cứ mỗi lần giáo dục bị đặt dấu hỏi, những cái tên ấy lại được lôi ra như bằng chứng hùng hồn cho một lập luận quen thuộc: đại học không cần thiết để thành công.

Những câu chuyện ấy đi vào sách self-help, video truyền cảm hứng, podcast khởi nghiệp, và cả các buổi diễn thuyết đầy cảm xúc. Chúng gieo vào đầu hàng triệu người trẻ, đặc biệt là những người sinh ra trong hoàn cảnh khó khăn, một niềm tin ngọt ngào: chỉ cần đủ liều lĩnh, đủ đam mê, bạn có thể bỏ học và vẫn trở nên giàu có, thậm chí vĩ đại.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu toàn bộ câu chuyện ấy chỉ được kể… một nửa?

Huyền thoại hấp dẫn, nhưng sự thật thì lạnh lùng

Không thể phủ nhận tài năng và tầm vóc của Bill Gates, Steve Jobs hay Mark Zuckerberg. Tuy nhiên, khi những câu chuyện của họ được kể lại, phần quan trọng nhất thường bị lược bỏ hoặc cố tình làm mờ: xuất phát điểm, đặc quyền, và bệ phóng xã hội mà họ sở hữu trước khi “bỏ học”.

Trong báo chí và nghiên cứu xã hội học, người ta gọi đây là survivorship bias – thiên lệch người sống sót. Chúng ta chỉ nhìn thấy những kẻ thành công rực rỡ sau khi bỏ học, mà quên đi hàng triệu người khác cũng bỏ học, cũng liều lĩnh, nhưng kết thúc bằng nợ nần, lao động tay chân hoặc vòng xoáy nghèo đói kéo dài qua nhiều thế hệ.

Câu hỏi không phải là “họ có bỏ học hay không”, mà là họ đã bỏ cái gì, trong điều kiện nào, và với rủi ro ra sao.

Họ không bỏ học đại học – họ rời khỏi Harvard

Bill Gates rời Harvard khi đang học Toán và Khoa học máy tính, một trong những môi trường trí tuệ khắc nghiệt và tinh hoa nhất thế giới. Chỉ riêng việc được nhận vào Harvard đã là minh chứng cho việc ông thuộc nhóm 0,1% những bộ óc xuất sắc nhất hành tinh.

Mark Zuckerberg cũng vậy. Trước khi Facebook ra đời, anh đã là một lập trình viên thiên tài, từng được Microsoft và AOL mời làm việc khi còn là học sinh trung học. Harvard không phải nơi “dạy” Zuckerberg thông minh, mà là nơi xác nhận trí tuệ và cung cấp cho anh một mạng lưới quan hệ mà cả đời người bình thường không chạm tới được.

Steve Jobs thậm chí còn đặc biệt hơn. Ông không tốt nghiệp đại học, nhưng lớn lên giữa Thung lũng Silicon thời kỳ sơ khai, nơi các kỹ sư, nhà sáng chế và doanh nhân công nghệ gặp nhau trong những gara nhỏ. Jobs không học đại học theo nghĩa chính thống, nhưng ông được “giáo dục” bởi chính trung tâm đổi mới của thế kỷ 20.

Khi những con người ấy rời khỏi giảng đường, họ không bước vào khoảng không vô định. Họ bước ra từ một môi trường đã lập trình sẵn tư duy, tiêu chuẩn và mạng lưới cho thành công.

Họ không tay trắng – họ có bệ đỡ mà người nghèo không bao giờ có

Một trong những chi tiết ít được nhắc tới nhất, nhưng lại mang tính quyết định, chính là gia đình và tầng lớp xã hội.

Bill Gates sinh ra trong một gia đình thượng lưu. Cha ông là luật sư danh tiếng, mẹ ông là thành viên hội đồng quản trị của nhiều tổ chức lớn, trong đó có những đối tác trực tiếp của IBM. Chính mối quan hệ này đã giúp Microsoft – khi còn là một công ty non trẻ – có được hợp đồng lịch sử thay đổi cả ngành công nghiệp phần mềm.

Mark Zuckerberg lớn lên trong một gia đình trí thức giàu có. Cha mẹ là bác sĩ, có đủ tài chính để cho con vay vốn khởi nghiệp, thuê gia sư lập trình từ khi còn rất nhỏ, và sẵn sàng “chịu lỗ” nếu dự án thất bại. Nếu Facebook sụp đổ năm 2004, Zuckerberg vẫn có một con đường quay lại trường học, hoặc một sự nghiệp ổn định phía trước.

Elon Musk – một cái tên khác thường được đưa vào danh sách “bỏ học để thành công” – cũng không hề xuất thân nghèo khó. Ông lớn lên trong một gia đình giàu có ở Nam Phi, có điều kiện tiếp cận công nghệ, sách vở và mạng lưới quốc tế từ rất sớm. Musk không bỏ học vì bế tắc, ông bỏ học khi đã nhìn thấy tương lai rõ ràng hơn bất kỳ giảng đường nào.

Điểm chung của họ không phải là sự liều lĩnh mù quáng, mà là một tấm lưới an toàn. Khi rơi, họ không chạm đáy.

Họ không bỏ học để tìm đường – họ bỏ học vì con đường đã mở

Một trong những hiểu lầm tai hại nhất là cho rằng những tỷ phú này bỏ học khi chưa có gì trong tay.

Bill Gates bỏ Harvard khi Microsoft đã có sản phẩm, đã có khách hàng và quan trọng nhất: đã có hợp đồng với IBM – một “con cá voi” của ngành công nghiệp máy tính thời bấy giờ. Đây không phải là đánh bạc, mà là tối ưu hóa thời gian cho một cơ hội đã được xác suất hóa.

Mark Zuckerberg rời trường khi Facebook đã đạt hàng trăm nghìn người dùng, lan nhanh trong các trường Ivy League và bắt đầu nhận được sự quan tâm của các quỹ đầu tư mạo hiểm. Nếu Facebook thất bại, anh không mất tất cả. Nếu thành công, anh thắng rất lớn.

So sánh điều này với một sinh viên nghèo bỏ học vì chán nản, vì không thấy tương lai, hay vì tin vào những video truyền cảm hứng trên mạng xã hội, đó là hai thực tại hoàn toàn khác nhau.

Một bên là bỏ học từ vị thế của người có lựa chọn.
Bên kia là bị buộc phải đánh cược vì không còn lựa chọn.

Những cái tên không được kể trong huyền thoại

Điều nguy hiểm nhất của huyền thoại “tỷ phú bỏ học” không nằm ở những người thành công, mà ở hàng triệu người thất bại không bao giờ được nhắc đến.

Ít ai kể về những startup chết yểu, những người trẻ bỏ học theo phong trào, vay nợ để khởi nghiệp rồi mắc kẹt trong vòng xoáy tài chính. Ít ai nói về những người quay lại thị trường lao động ở tuổi 30 với bằng cấp dang dở, kỹ năng không đủ sâu và không còn thời gian để làm lại từ đầu.

Báo cáo của các tổ chức lao động quốc tế cho thấy, ở hầu hết các quốc gia, thu nhập trọn đời của người tốt nghiệp đại học vẫn cao hơn đáng kể so với người không có bằng cấp. Đại học không đảm bảo thành công, nhưng nó giảm thiểu rủi ro thất bại mang tính hủy diệt.

Vấn đề không phải là học hay không học, mà là ai được phép mạo hiểm

Khi một người giàu thất bại, đó là trải nghiệm.
Khi một người nghèo thất bại, đó là bi kịch.

Sự khác biệt không nằm ở ý chí, mà nằm ở chi phí của sai lầm. Những người sinh ra trong gia đình có tài sản, quan hệ và tri thức được phép thử và sai nhiều lần hơn. Họ có thể bỏ học, khởi nghiệp, thất bại, rồi quay lại trường hoặc bắt đầu lại mà không bị đẩy xuống đáy xã hội.

Người nghèo thì không có đặc quyền đó. Với họ, học tập không phải là con đường duy nhất để thành công, nhưng vẫn là con đường an toàn, bền vững và ít rủi ro nhất để thoát khỏi vòng lặp nghèo đói.

Bài học thật sự đằng sau những cú bỏ học nổi tiếng

Nếu nhìn thẳng vào sự thật, câu chuyện của Bill Gates hay Mark Zuckerberg không dạy chúng ta coi thường giáo dục. Ngược lại, nó cho thấy sức mạnh của tri thức, môi trường và mạng lưới – những thứ mà đại học, đặc biệt là các đại học hàng đầu, mang lại.

Việc chỉ nhấn mạnh vào hành động “bỏ học” mà che giấu toàn bộ phần còn lại chẳng khác nào bán một giấc mơ thiếu hướng dẫn sử dụng. Nó vô tình – hoặc cố ý – cổ vũ cho một lối tư duy nguy hiểm: cứ liều là sẽ thắng.

Trong một thế giới bất bình đẳng, lời khuyên ấy không truyền cảm hứng, mà có thể trở thành cái bẫy.

Đừng học theo huyền thoại, hãy học cách nhìn thấy toàn cảnh

Những tỷ phú bỏ học không phải là bằng chứng cho sự vô dụng của giáo dục, mà là ngoại lệ được sinh ra từ điều kiện phi thường. Thành công của họ không đến từ việc rời khỏi giảng đường, mà từ những gì họ đã tích lũy trước khi bước ra khỏi nó.

Đối với phần lớn người trẻ, đặc biệt là những người không có bệ đỡ tài chính hay quan hệ xã hội, học tập vẫn là con đường công bằng nhất mà xã hội từng tạo ra. Không hoàn hảo, không thần kỳ, nhưng đủ chắc chắn để bạn không bị loại khỏi cuộc chơi ngay từ vạch xuất phát.

Trong thời đại mà huyền thoại được đóng gói thành nội dung truyền cảm hứng, có lẽ điều cần thiết nhất không phải là thêm một câu chuyện thành công, mà là sự trung thực. Trung thực để người trẻ hiểu rằng: mạo hiểm không sai, nhưng mạo hiểm khi không có lưới an toàn có thể phải trả giá bằng cả cuộc đời.