Đồng tiền có thể nghèo, nhưng cái nghèo về nhận thức còn nguy hiểm hơn nhiều.

Gần đây, câu chuyện về việc “người trẻ có nên an phận?” trở thành chủ đề nóng hổi trên khắp các mạng xã hội. Một người đăng video về việc mình dù lương tháng chỉ năm triệu nhưng vẫn dám nghỉ việc để đi du lịch vòng quanh thế giới. Dưới phần bình luận, câu chuyện này ngay lập tức chia thành hai luồng ý kiến: một bên thì ngưỡng mộ “đây mới là cuộc sống đáng sống”, bên kia thì gay gắt chỉ trích “không tích cóp tiền bạc thì sớm muộn cũng đói rách”.

Thậm chí, có người còn lục lại những bài đăng cũ của người này và phát hiện ra rằng anh ta có gia cảnh giàu có, chi phí du lịch đều do bố mẹ chu cấp. Thế nhưng, vẫn có người cố chấp tin rằng “người bình thường cũng có thể làm được như vậy”.

Trong một vụ việc khác, một ngôi sao nổi tiếng gây tranh cãi vì một câu nói lỡ lời. Ngay lập tức, mạng xã hội xuất hiện hàng loạt “người hùng công lý”. Có người chỉ dựa vào một ảnh chụp màn hình mà kết luận rằng ngôi sao này có “nhân cách tồi tệ”, thậm chí còn đào bới lại những phát ngôn của anh ta từ mười năm trước để gây ồn ào. Trong khi đó, một số người khác lại dành thời gian xem toàn bộ video phỏng vấn và nhận ra rằng câu nói đó thực chất đã bị cắt ghép, làm sai lệch ý nghĩa ban đầu. Sự khác biệt về nhận thức này luôn hiển hiện rõ ràng trong mỗi cuộc tranh luận trên mạng xã hội.

Những sự việc này giống như một tấm gương phản chiếu sự khác biệt to lớn trong thế giới nhận thức. Cùng một mảnh thông tin, có người có thể ghép lại để nhìn ra toàn bộ sự thật, trong khi người khác lại mắc kẹt trong mê cung cảm xúc. Đằng sau đó, chính là sự phân định giữa nghèo nàn về nhận thức và sự phong phú về nhận thức.

Nhìn từ góc độ tâm lý học, điều này liên quan đến sự khác biệt trong mô hình nhận thức của mỗi người. So với số tiền trong tài khoản ngân hàng, sự nghèo nàn trong tư duy mới thực sự là cái bẫy vô hình, âm thầm hủy hoại cuộc đời con người. Trong cuộc sống, chúng ta thường chỉ tập trung vào sự giàu có về vật chất, cho rằng sự thiếu thốn tiền bạc là rào cản lớn nhất. Tuy nhiên, khi đào sâu vào bản chất cuộc sống, chúng ta sẽ nhận ra rằng sự nghèo nàn về nhận thức còn nguy hiểm hơn nhiều. Nó giống như một chiếc xiềng xích vô hình, trói buộc tư duy và hành động, khiến chúng ta bị giới hạn từng bước trên con đường đời.

Biểu hiện của sự nghèo nàn về nhận thức

Sự nghèo nàn về nhận thức trước hết thể hiện ở việc chỉ nhìn nhận thế giới một cách hời hợt. Trong tâm lý học, điều này liên quan đến “nhu cầu đóng kín nhận thức” (cognitive closure) cao. Đây là xu hướng tìm kiếm một câu trả lời rõ ràng để chấm dứt sự mơ hồ và không chắc chắn.

Những người có nhận thức hạn hẹp giống như ếch ngồi đáy giếng, chỉ thấy được một khoảng trời hẹp phía trên, không thể hiểu được sự phong phú và đa dạng của thế giới rộng lớn. Họ hài lòng với lối sống và kiến thức hiện có, có thái độ bài xích với những ý tưởng mới.

Học giả Khổng Tử từng nói: “Đạo bất đồng bất tương vi mưu” (Đạo khác nhau, không bàn luận với nhau). Điều này cho thấy sự khác biệt về nhận thức khiến con người khó có thể đồng điệu và hiểu nhau. Chính sự thỏa mãn và không muốn thay đổi này đã khiến họ đánh mất nhiều cơ hội phát triển.

Lấy làn sóng Internet làm ví dụ. Khi Internet mới nổi, nhiều người có nhận thức nhạy bén đã dứt khoát dấn thân vào, nắm bắt cơ hội chưa từng có này, đạt được sự giàu có và thay đổi cuộc đời. Trong khi đó, những người chỉ biết chê bai những điều mới mẻ và cố chấp giữ lối mòn cũ đã dần bị gạt ra lề, chỉ biết nhìn cơ hội trôi đi và hối tiếc.

Sự nghèo nàn về nhận thức còn được phản ánh qua lối tư duy cứng nhắc, thiếu siêu nhận thức (metacognition), tức là khả năng nhận thức và giám sát quá trình tư duy của chính mình.

Những người có tầng nhận thức thấp rất dễ rơi vào lối tư duy đen trắng, thiếu khả năng tư duy biện chứng và sáng tạo. Khi đối mặt với vấn đề, họ quen dùng cách giải quyết cũ kỹ, bảo thủ nhất, không biết thay đổi góc nhìn hay tìm lối đi riêng. Khi gặp khó khăn, họ không chủ động tìm cách đột phá, mà chỉ biết than vãn, đổ lỗi cho hoàn cảnh và người khác. Họ quy mọi thất bại về các yếu tố bên ngoài mà không bao giờ tự nhìn lại những khiếm khuyết trong nhận thức của bản thân.

Vua Trần Thái Tông trong cuốn Khóa hư lục đã khuyên rằng: “Người học đạo phải biết tự xét lại mình. Nếu chỉ biết lỗi người khác mà không thấy lỗi của mình, thì vĩnh viễn không tiến bộ được.” Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tự phản tỉnh để vượt qua những giới hạn của bản thân.

Tác động của sự nghèo nàn về nhận thức

Sự nghèo nàn về nhận thức ảnh hưởng toàn diện và sâu sắc đến một người, đặc biệt là trong quá trình phát triển cá nhân, tạo thành một vòng luẩn quẩn khó thoát.

Trong sự nghiệp, nó giới hạn khả năng nhạy bén và nắm bắt cơ hội. Người có nhận thức hạn hẹp chỉ thấy được những con đường quen thuộc, truyền thống, mà bỏ qua các ngành nghề mới nổi hay những hướng phát triển tiềm năng. Họ có thể vì sợ thay đổi, sợ điều chưa biết mà từ chối học hỏi những kỹ năng và kiến thức mới, đánh mất cơ hội thăng tiến.

Nhà hiền triết Hy Lạp Socrates từng nói: “Tôi chỉ biết một điều rằng, tôi không biết gì cả.” Câu nói này thể hiện sự khiêm tốn tột độ, nhưng cũng cho thấy tầm quan trọng của việc luôn nhận ra những thiếu sót trong kiến thức của bản thân để không ngừng học hỏi và phát triển. Trong thời đại phát triển nhanh chóng này, các ngành nghề thay đổi mỗi ngày. Nếu không kịp thời cập nhật nhận thức và nâng cao năng lực, chúng ta rất dễ bị thị trường đào thải.

Trong học tập và phát triển cá nhân, sự nghèo nàn về nhận thức giống như một bức tường cao, cản trở việc tiếp thu kiến thức và sự tiến bộ trong tư tưởng. Điều này liên quan đến hiện tượng “bất hòa nhận thức” (cognitive dissonance) trong tâm lý học. Khi thông tin mới mâu thuẫn với nhận thức sẵn có, người có nhận thức nghèo nàn sẽ chọn cách né tránh hoặc phủ nhận thông tin mới để duy trì sự cân bằng nội tâm, thay vì điều chỉnh nhận thức để thích ứng với tình hình mới.

Họ không sẵn lòng bước ra khỏi vùng an toàn để tiếp xúc với những quan điểm và ý tưởng khác, dẫn đến kiến thức cũ kỹ và tư duy dần trở nên cứng nhắc.

Trong các mối quan hệ xã hội, sự nghèo nàn về nhận thức cũng mang lại nhiều ảnh hưởng tiêu cực. Những người có nhận thức hạn chế thường khó hiểu được suy nghĩ và hành vi của người khác, dễ gây ra hiểu lầm và xung đột. Họ dùng nhận thức giới hạn của mình để phán xét người khác, thiếu sự bao dung và thấu hiểu. Điều này khiến họ thường xuyên bị cô lập trong các mối quan hệ, khó xây dựng được những mối quan hệ tốt đẹp.

Cách phá bỏ sự nghèo nàn về nhận thức

Nếu sự nghèo nàn về nhận thức gây ra những hậu quả nghiêm trọng như vậy, làm thế nào để chúng ta phá vỡ giới hạn này và nâng cao nhận thức của bản thân?

Duy trì thái độ học tập suốt đời là chìa khóa. Chúng ta nên đọc sách và tìm hiểu kiến thức từ nhiều lĩnh vực khác nhau, như văn học, lịch sử, khoa học, kinh tế, nghệ thuật… Mỗi lĩnh vực đều chứa đựng những trí tuệ và góc nhìn độc đáo.

Tự chủ động tiếp xúc với những người khác nhau và lắng nghe nhiều quan điểm đa dạng cũng là một phương pháp hiệu quả để phá vỡ giới hạn nhận thức. Mỗi người đều có trải nghiệm sống và hệ thống nhận thức riêng. Giao tiếp với những người khác nhau giống như mở ra những cánh cửa dẫn đến các thế giới khác. Chúng ta có thể kết giao với những người tài giỏi hơn, có kiến thức sâu rộng hơn để học hỏi kinh nghiệm và trí tuệ từ họ.

Nhà tư tưởng Nguyễn Trãi từng nói: “Học rộng biết nhiều, nhưng quan trọng là phải biết cái nên học và cái nên bỏ.” Điều này không chỉ đề cao việc mở rộng tri thức mà còn nhấn mạnh việc chọn lọc và tiếp thu những gì thực sự có giá trị, phù hợp với bản thân.

Phát triển khả năng siêu nhận thức, giám sát và điều chỉnh quá trình tư duy của mình, là cốt lõi để nâng cao nhận thức. Khi đối mặt với một vấn đề hay thông tin, hãy tự hỏi: “Tại sao mình lại đưa ra kết luận này? Nhận thức của mình có sai lệch không? Có những khả năng nào khác không?” Thông qua việc tự vấn và nhìn nhận lại bản thân, chúng ta có thể nhận ra những điểm yếu trong nhận thức và cải thiện chúng.

Dũng cảm thử những điều mới và tích lũy kinh nghiệm từ thực tiễn cũng là điều không thể thiếu. Chỉ khi hành động, chúng ta mới có thể kiểm chứng và áp dụng những kiến thức đã học, biến lý thuyết thành năng lực thực tế. Mỗi lần thử một điều mới là một cơ hội để vượt qua chính mình. Dù có thể thất bại, nhưng những kinh nghiệm và bài học tích lũy được trong quá trình đó sẽ trở thành tài sản vô giá, giúp chúng ta hiểu hơn về thế giới và nâng cao trình độ nhận thức.

Sự nghèo nàn về vật chất có thể chỉ là một khó khăn tạm thời. Bằng sự chăm chỉ và nắm bắt cơ hội, chúng ta có thể trở nên giàu có. Tuy nhiên, nếu sự nghèo nàn về nhận thức không được thay đổi, nó sẽ trở thành rào cản sâu sắc, khiến chúng ta gặp vô vàn khó khăn trên con đường đời.