TƯ DUY ĐÚNG, CUỘC ĐỜI THAY ĐỔI

Trong cuốn “Liễu Phàm Tứ Huấn”, tác giả từng nói: “Mệnh do ta tạo, phúc do ta cầu.” Câu nói ấy vang vọng qua bao thế kỷ như một lời nhắc nhở rằng cuộc đời không phải là dòng chảy hoàn toàn bị chi phối bởi ngoại cảnh, mà phần lớn chịu ảnh hưởng từ thái độ và tư duy của chính mỗi người. Người đời thường đổ lỗi cho xã hội, cho thời vận, cho sự bất công. Nhưng xuất thân cao sang chưa chắc giữ được phúc, kẻ có tiền chưa chắc có hạnh phúc, còn sự nỗ lực không đúng hướng cũng chỉ như mưa sa xuống cát. Một tư duy đúng đắn, tựa như la bàn giữa biển cả, đưa con người vượt qua sóng gió, tìm về bến bờ.

Trong đạo Phật, Đức Thích Ca từng dạy: “Nhất thiết duy tâm tạo.” Nghĩa là tất cả đều do tâm mà sinh ra, từ đó mọi hành động, lựa chọn, lời nói, cách sống đều bắt nguồn từ cội nguồn tư tưởng. Khi tâm an tịnh, ta sẽ thấy cảnh giới nhẹ nhàng. Khi tâm loạn động, trời đất trước mắt cũng trở nên hỗn độn. Người có trí huệ nhìn khó khăn như bài tập để trưởng thành, kẻ trói mình trong tuyệt vọng lại coi thử thách là chướng ngại bất khả thi. Khác biệt chỉ nằm trong một niệm.

Tư duy định hình vận mệnh

Tâm lý học hiện đại chỉ ra rằng con người hành động theo mô thức tiềm thức, kể cả khi họ không nhận ra. Nhà tâm lý Freud từng ví tiềm thức như phần chìm của tảng băng, quyết định chuyển động của toàn khối mà phần nổi chỉ là bề mặt nhỏ bé. Nhiều người gọi đó là “số phận”, nhưng sự thật, số phận ấy chính là sản phẩm của năm tháng tư duy tích tụ.

Có một câu chuyện trong thiền môn. Một tiều phu ngày ngày lao động vất vả, vào rừng sớm nhất, về muộn nhất nhưng nghèo khó mãi không đổi. Ông đến hỏi một thiền sư vì sao mình làm việc chăm chỉ như vậy mà vẫn khổ. Thiền sư đưa ông lên núi, chỉ những cây to lớn mà ông chưa từng chặt và hỏi lý do. Tiều phu đáp rằng đường lên đó xa, tốn sức, trong khi những cây nhỏ gần nhà chặt nhanh hơn. Thiền sư chỉ khẽ mỉm cười: “Ông nghĩ mình khổ vì nghèo, nhưng thực chất ông nghèo vì tư tưởng ngại khó.” Tiều phu thức ngộ, từ đó chịu khó leo lên dốc, chặt những cây to hơn, và cuộc đời ông chuyển sang trang mới.

Người xưa có câu: “Phú quý tại thiên, thành bại tại nhân.” Trời có thể định sẵn nền đất ta đứng, nhưng con đường đi trên đó lại do chính ta trải. Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm từng khuyên đời: “Biết thời thế mới là trang tuấn kiệt.” Người biết nhìn xa trông rộng, tư duy linh hoạt, dù trong nghịch cảnh vẫn tìm thấy cơ hội. Trong khi đó, kẻ cố chấp, nhìn đời qua lăng kính hẹp, tự dựng lên bức tường vô hình giam cầm chính mình.

Nghĩ không thông, đường sẽ hẹp

Phật gia có câu: “Tâm sinh muôn pháp sinh, tâm diệt muôn pháp diệt.” Tâm bế tắc thì cảnh giới trước mắt dù rộng đến đâu cũng trở thành hẻm cụt. Khi nội tâm rối ren, mọi sự việc dù nhỏ cũng hóa phiền não. Nhưng khi tư duy được khai thông, đường đời rộng mở vô hạn.

Trong lịch sử doanh nghiệp Việt Nam, việc đổi mới tư duy quản lý đã tạo ra nhiều bước ngoặt. Nhà tư sản yêu nước Mũ Ổ Đế, thời đầu công nghiệp hóa còn lạc hậu, đã không đổ lỗi thị trường hay công nhân. Thay vào đó, ông sang học hỏi phương pháp quản trị tiên tiến, về nước áp dụng quy trình mới. Lúc đầu, người ta nghi ngờ, phản đối, thậm chí chế giễu, nhưng ông vẫn kiên định, để rồi sau đó nhà máy hoạt động hiệu quả vượt mức, trở thành đầu tàu công nghiệp một vùng. Đó là minh chứng rằng khó khăn chưa bao giờ là nguyên nhân thật sự cản trở con người. Chính cách nghĩ mới là then chốt mở cánh cửa phát triển.

Trong giáo lý Phật có khái niệm “vô minh”, chỉ sự mù lòa của trí tuệ. Vô minh khiến ta nhìn sai bản chất của đời. Khi người ta chỉ biết than trách hoàn cảnh, họ đang sống trong vô minh. Nguyên lý nhân quả răn dạy: gieo nhân nào gặt quả ấy, không thể trách đất trời nếu bản thân chưa gieo đúng mầm. Danh sĩ Nguyễn Công Trứ từng tự sự: “Đã mang tiếng ở trong trời đất, phải có danh gì với núi sông.” Người thực sự hiểu đời luôn tự thân lựa chọn, không chờ số phận ban ơn.

Một khi tư duy chật hẹp, con người dễ rơi vào thái độ đổ lỗi. Đổ lỗi giúp ta tạm thoát trách nhiệm, nhưng lại khóa chặt mọi con đường. Khi ta nghĩ rằng vấn đề nằm ở bên ngoài, ta không còn động lực thay đổi bên trong. Thật ra, đời người nếu biết nhìn lại mình sẽ thấy, thất bại ít khi đến từ hoàn cảnh thiếu thuận lợi, mà phần lớn từ ngại thay đổi, thiếu kiên trì và tư duy cũ kỹ.

Đổi tư duy, đổi cuộc sống

Trong “Đàn Kinh”, Lục Tổ Huệ Năng dạy rằng: “Một niệm ngu tức Bát Nhã diệt, một niệm trí tức Bát Nhã sinh.” Chỉ một niệm khác biệt, vận mệnh đã không còn như trước. Cũng như một cánh chim thay đổi hướng bay, cuối đường chân trời sẽ là cảnh giới hoàn toàn khác.

Bộ phim “The Pursuit of Happyness” từng lấy nước mắt nhiều người. Nhân vật chính nghèo túng đến mức phải ngủ trong nhà vệ sinh công cộng cùng con trai, nhưng ông chưa từng đầu hàng. Thấy những người thành công trên phố Wall, ông quyết tâm xin vào học việc dù không có lương. Bị đuổi khỏi nhà, ông vẫn mặc vest tử tế đến công ty, tranh thủ hoàn thành công việc trước thời hạn để kiếm chỗ ngủ nơi trại tạm. Từ góc nhìn Phật học, đó là tinh thần “không phóng dật”, giữ tâm không buông xuôi. Kết quả cuối cùng, ông được nhận vào công ty và sau này mở doanh nghiệp của riêng mình. Ông đã chuyển hóa tư tưởng từ nạn nhân thành người kiến tạo.

Tư duy đúng không phải là lạc quan mù quáng hay niềm tin huyễn hoặc. Nó là sự khôn ngoan khi nhìn đúng bản chất vấn đề, biết trách nhiệm thuộc về mình. Phật dạy “tự thắp đuốc lên mà đi”, không ai cứu được bản thân ngoài chính mình. Khi ta thay đổi góc nhìn, những gì từng là mất mát có thể trở thành bài học quý. Người quân tử thời xưa tin “thất bại là mẹ thành công”, nhưng hiện đại chúng ta phải hiểu sâu hơn: chỉ khi tư duy được mài giũa, thất bại mới có thể sinh ra thành công. Nếu không, nó chỉ là một vết thương.

Kho tàng trí tuệ Việt Nam cũng có câu “Trong cái khó ló cái khôn.” Không phải hoàn cảnh tốt sinh ra tư duy giỏi, mà tư duy giỏi mới xoay chuyển được hoàn cảnh. Nghĩ như thế, ta sẽ không dễ buông tay.

Từ bi và trí tuệ song hành

Phật giáo luôn đề cao “bi-trí-dũng”. Bi để yêu thương, trí để thấu hiểu, dũng để hành động. Nếu ta chỉ có dũng nhưng thiếu trí, sẽ liều lĩnh đường đời. Nếu có trí nhưng không dũng, sẽ dừng lại trong suy nghĩ. Nếu có trí và dũng mà không bi, đời sẽ cô độc. Tư duy đúng là sự hòa hợp của ba yếu tố ấy.

Người có trí biết nhìn sự vật đa chiều, không phiến diện. Người có tâm bi biết đặt mình vào vị trí người khác, không cực đoan. Người có dũng biết hành động thay đổi, không sợ thử thách. Một khi ba phẩm chất kết hợp, con đường nhân sinh sẽ sáng rỡ.

Danh nhân Nguyễn Du từng viết: “Thiện căn ở tại lòng ta, chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài.” Con đường đi dài hay ngắn không chỉ phụ thuộc vào tài năng, mà phần lớn dựa vào tâm thức. Người biết nghĩ thiện sẽ gặp thiện duyên, tư duy tiêu cực kéo theo hành động tiêu cực. Đó là vòng xoáy tự tạo.

Giải thoát khỏi ngục tù tư duy

Có những ngục tù không xích sắt giam giữ, mà được xây bằng định kiến, sợ hãi và kiêu ngạo. Người ta thường sợ thay đổi vì quen thuộc tạo cảm giác an toàn. Nhưng an toàn ấy là ảo giác. Thế giới liên tục chuyển động, tư duy không thay đổi sẽ bị bỏ lại phía sau.

Phật Thích Ca từng kể về con voi bị buộc vào cọc nhỏ. Khi còn nhỏ, chú voi cố sức kéo nhưng không thể thoát, rồi dần mặc định rằng mình yếu. Lớn lên, dù chỉ cần một cú giật nhẹ đã có thể phá bung cọc, nó vẫn đứng yên, vì niềm tin cũ trói buộc. Con người cũng vậy, niềm tin hạn chế khiến ta bỏ lỡ vô số cơ hội.

Người xưa dạy: “Sông sâu tĩnh lặng, lúa chín cúi đầu.” Tư duy đúng không phô trương mà khiêm tốn, luôn sẵn sàng học hỏi. Khi tâm rộng, thế giới rộng. Khi tâm hẹp, đất trời chật hẹp như lòng bàn tay.

Nhìn đời bằng lăng kính mới

Trong kinh “Lăng Già”, Đức Phật nói: “Tâm như họa sĩ khéo vẽ muôn hình tượng.” Con người tự vẽ ra thế giới của mình bằng suy nghĩ. Một người bi quan nhìn đâu cũng thấy rủi ro, một người lạc quan nhìn đâu cũng thấy cơ hội. Nếu ta nghi ngờ bản thân, cuộc đời sẽ đóng cửa. Nếu tin tưởng, con đường sẽ mở ra.

Danh sĩ Phạm Lãi, sau khi giúp Việt vương Câu Tiễn phục quốc, lui về ở ẩn và dạy rằng: “Biết thời mà tiến, biết thời mà thoái.” Chỉ ai có tư duy linh hoạt mới tự do trong thay đổi. Tư duy đúng nhất không phải cố chấp, mà biết uyển chuyển theo đạo lý.

Tu dưỡng nội tâm, bồi đắp tư duy

Tư duy không tự nhiên mà có. Nó được bồi đắp từ đọc sách, quan sát đời sống, trải nghiệm thất bại, lắng nghe người khác. Muốn tư duy tinh tường, cần tâm tỉnh giác. Trong thiền học, tỉnh giác được xem là “ánh sáng nội tâm”, soi chiếu mọi ý niệm. Khi ý nghĩ lệch lạc, tỉnh giác nhắc ta quay về.

Nguyễn Trãi từng khuyên: “Lấy chí nhân để thắng hung bạo.” Người có tư duy cao không đối phó cuộc đời bằng hận thù, mà hóa giải bằng trí tuệ. Năng lực lớn nhất không phải sức mạnh, mà là sự hiểu biết.

Không ít người nói rằng tuổi lớn không thể thay đổi tư duy. Nhưng Phật pháp dạy vô thường. Tất cả đều biến dịch. Không có giới hạn nào bất biến, trừ suy nghĩ ta không chịu thay đổi. Sự chuyển hóa nhỏ mỗi ngày tích tụ thành biến đổi lớn. Nhìn lại một tháng, một năm, sẽ thấy chính ta đã bước xa khỏi vùng hạn chế cũ.

Suy Ngẫm

Giàu sang không quý bằng đầu óc biết tạo của cải. Khi cuộc sống cảm giác bế tắc, điều cần thay đổi không phải thế giới, mà là góc nhìn nội tâm. Xuất thân quyết định điểm đầu, tiền bạc hỗ trợ hành trình, chăm chỉ bảo đảm tiến độ, nhưng tư duy mới là nhân tố quyết định kết quả. Một khi thay đổi tư duy, hành vi sẽ thay đổi. Hành vi thay đổi, thói quen thay đổi. Thói quen thay đổi, số phận sẽ chuyển hóa.

Người xưa nói: “Muốn đi xa, trước hết hãy bước ra khỏi chính mình.” Từ hôm nay, hãy tập nhìn vấn đề ở góc độ rộng hơn, đứng cao hơn. Khi tâm mở rộng, núi cao cũng hóa phẳng. Khi ánh sáng trí tuệ xuất hiện, bóng tối lùi xa.

Đừng chờ nhân duyên đến, hãy tạo nhân. Đừng đợi thời vận tốt, hãy rèn năng lực. Đừng oán trời trách người, hãy soi mình bằng gương trí tuệ. Bởi như trong “Liễu Phàm Tứ Huấn” đã nhắn nhủ: phúc họa không ở ngoài, mà nằm trong từng niệm tâm. Bước chân có thể nhỏ, nhưng nếu hướng đúng, cuộc đời sẽ rộng mở vô biên.

Khi ta đứng ở điểm cao hơn, những gì từng là bế tắc sẽ tự nhiên được hóa giải. Và khi tư duy đã đúng, con đường đời sẽ rộng thênh thang. Chỉ cần một niệm chuyển đổi, mệnh trời cũng không ngoài tầm tay.