Mặt trái của Internet và sự lan truyền của thông tin độc hại

Internet từng được xem như một cánh cửa mở ra thế giới tự do, nơi tri thức được chia sẻ không biên giới, nơi con người có thể học hỏi, làm việc, giao tiếp chỉ với vài cú nhấp chuột. Nhưng càng đi sâu vào kỷ nguyên số, chúng ta lại càng nhận ra rằng trong ánh sáng rực rỡ của kỷ nguyên thông tin tồn tại một mặt tối rộng lớn, nơi tin đồn, sự thù hận, định kiến, thông tin độc hại và hình ảnh lệch lạc lan truyền với tốc độ nhanh hơn gấp nhiều lần so với sự thật. Cổ nhân từng nói: “Lời nói đọi máu”, một câu ngắn gọn nhưng gợi lên sức nặng của ngôn từ, và trên internet. Nơi lời nói được nhân lên hàng triệu lần, sức nặng ấy đôi khi trở thành gánh nặng cho xã hội và tâm trí con người.

1. Mặt trái của Internet: Khi sự tự do biến thành con dao hai lưỡi

Internet ra đời để phục vụ tri thức, nhưng nó cũng mở ra cơ hội cho mọi thứ được lan truyền, kể cả những điều dối trá và độc hại. Đặc tính ẩn danh và phi biên giới của internet khiến nhiều người dễ dàng buông bỏ trách nhiệm với ngôn từ của mình. Một người bình thường có thể trở thành “anh hùng bàn phím” chỉ bằng vài dòng chữ; một câu chuyện vu vơ có thể trở thành tâm điểm của hàng triệu người.

Trong quá khứ, để phát tán một thông điệp sai trái, kẻ xấu phải tốn kém thời gian và công sức. Nhưng ngày nay, chỉ một bức ảnh ghép, một dòng trạng thái, một video cắt dựng đã đủ để tạo nên hỗn loạn. Cổ nhân Việt Nam nói “Một điều bịa đặt đi xa hơn trăm điều thật”, câu nói ấy phản ánh thực tế rằng con người luôn bị hấp dẫn bởi những điều giật gân hơn là những sự thật khô khan.

Internet giúp khuếch đại điều đó lên mức độ chưa từng có.

2. Cơ chế lan truyền của tin xấu độc: Tại sao chúng lại mạnh đến vậy?

Tin xấu độc lan nhanh không phải vì con người xấu đi, mà vì internet đã chạm đúng vào những cơ chế tâm lý sâu sắc nhất của con người. Chúng ta vốn có xu hướng chú ý đến nguy hiểm, tiêu cực, và những điều bất thường – một di sản của bản năng sinh tồn thời nguyên thủy. Khi gặp một thông tin gây sốc, bộ não lập tức phản ứng mạnh hơn so với thông tin bình thường.

Các thuật toán của mạng xã hội được thiết kế để tối ưu hóa tương tác, nên bất kỳ thông tin nào được nhiều người nhấp vào, chia sẻ hoặc bình luận đều được ưu tiên hiển thị. Điều đáng buồn là những tin giật gân, gây sợ hãi hoặc kích động thường có sức hút mạnh hơn. Hệ quả là thuật toán vô tình trở thành cỗ máy khuếch đại tin xấu.

Một thông tin sai lệch, một câu nói kích động, hoặc một hình ảnh gây shock dễ dàng được đưa lên đỉnh của “viral” chỉ trong vài giờ. Cổ nhân từng nhắc: “Lửa nhỏ chẳng dập, cháy to khó tắt”, câu nói này rất đúng với internet. Một tin xấu nếu không được kiểm chứng và ngăn chặn sớm, khi đã lan rộng thì việc dập tắt gần như là bất khả thi.

Trong nhiều trường hợp, tin xấu lan truyền mạnh không phải vì người ta tin nó, mà vì họ tò mò, họ phẫn nộ, hoặc họ chỉ muốn chia sẻ cho… biết thêm. Sự vô tình ấy lại trở thành nhiên liệu giúp ngọn lửa lan xa.

3. Tác động của tin độc đối với tâm trí con người

Tâm trí con người giống như một mảnh đất màu mỡ: gieo gì sẽ mọc nấy. Khi bị bao phủ bởi những tin tức tiêu cực, hình ảnh bạo lực, lời nói độc hại, bộ não dần thay đổi theo chiều hướng u ám.

Các nghiên cứu về tâm lý học truyền thông cho thấy tiếp xúc quá nhiều với tin xấu có thể dẫn đến lo âu, trầm cảm, giảm niềm tin vào xã hội, và thậm chí thay đổi hành vi. Con người trở nên dễ kích động hơn, dễ hoài nghi hơn, và dễ hoảng sợ bởi những mối nguy không thật.

Cổ nhân từng dạy: “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng.” Mạng xã hội là nơi mực và đèn trộn lẫn vào nhau. Khi ta không biết cách chọn lọc, phần mực sẽ dễ dàng nhuộm đen những suy nghĩ vốn trong sáng. Một người lướt mạng liên tục thấy bạo lực sẽ nghĩ rằng xã hội ngày càng nguy hiểm. Một người luôn nhìn thấy những thông tin tiêu cực về kinh tế sẽ nghĩ rằng tương lai mịt mù. Một người bị bao quanh bởi tranh cãi sẽ tin rằng thế giới đầy thù hằn.

Internet khiến những suy nghĩ ấy trở nên mạnh mẽ hơn vì chúng được củng cố bởi hàng nghìn bài viết và bình luận, dù phần lớn trong số đó không đại diện cho thực tế.

4. Cách biến một câu chuyện giả thành thật thông qua sự lặp lại

Một trong những mặt tối nguy hiểm nhất của internet là khả năng biến tin giả thành sự thật mà nhiều người tin tưởng. Điều này dựa trên một cơ chế tâm lý gọi là “ảo giác về sự thật” (illusory truth effect). Khi một thông tin được lặp đi lặp lại đủ nhiều, dù nó sai, bộ não con người vẫn bắt đầu xem nó như sự thật.

Trên internet, điều này diễn ra cực kỳ nhanh chóng. Một câu chuyện bịa đặt chỉ cần một nhóm người chia sẻ, nhấn mạnh, bình luận và lan truyền trên nhiều nền tảng. Sau một thời gian ngắn, nó được sao chép trên các trang khác, xuất hiện trong nhiều diễn đàn, rồi được trình bày như một “sự kiện có thật”.

Cổ nhân nói: “Nói mãi thành quen, quen lâu hóa thật.” Dù câu nói ấy ra đời từ thời chưa có mạng internet, nhưng nó lại vô cùng đúng trong thời đại số.

Một ví dụ phổ biến là những tin đồn thất thiệt về người nổi tiếng, doanh nghiệp, hay thậm chí chính sách nhà nước. Chỉ cần một bài viết có nội dung “nghe như thật”, được lặp lại liên tục, nó sẽ trở thành “sự thật” với một bộ phận công chúng. Và khi đã ăn sâu vào nhận thức, việc đính chính gần như không còn hiệu quả.

Đã từng có trường hợp một tin giả lan truyền vài năm, đến khi sự thật được chứng minh, nhiều người vẫn không tin. Cơ chế tâm lý này khiến tin xấu độc trở nên cực kỳ nguy hiểm, vì nó không chỉ gây hại nhất thời, mà còn hủy hoại nhận thức và niềm tin của xã hội trong dài hạn.

5. Vì sao hình ảnh độc hại và tin tức độc hại lan truyền mạnh hơn nội dung lành mạnh?

Một phần lý do nằm ở bản chất con người, phần còn lại nằm ở cơ chế của internet. Hình ảnh sốc, cảnh bạo lực, nội dung phản cảm kích hoạt phản ứng mạnh mẽ trong não bộ. Con người bị thu hút bởi những thứ bất thường, vượt khỏi chuẩn mực, hoặc tạo cảm giác nguy hiểm.

Trong khi đó, thông tin tích cực hoặc giáo dục thường ít tạo ra cảm xúc mạnh. Một câu chuyện tử tế thường gây ấm áp trong vài giây; một hình ảnh phản cảm lại gây sốc ngay lập tức.

Hơn nữa, truyền thông đen dựa rất nhiều vào cảm xúc, nhất là cảm xúc tiêu cực như sợ hãi, tức giận, ghen ghét. Và khi cảm xúc được kích hoạt mạnh, con người có xu hướng chia sẻ ngay lập tức như một phản xạ. Bởi vậy, những nội dung độc hại thường được lan truyền theo cấp số nhân.

Cổ nhân Việt Nam từng nhắc: “Tiếng dữ đồn xa, tiếng lành đồn gần.” Internet đã biến câu nói này thành hiện thực rõ ràng hơn bao giờ hết.

6. Khi internet trở thành môi trường nuôi dưỡng sự cực đoan

Không chỉ lan truyền tin độc, internet còn nuôi dưỡng các quan điểm cực đoan. Khi người dùng có xu hướng thích một loại nội dung nào đó, thuật toán sẽ liên tục đề xuất những nội dung tương tự. Điều này vô tình tạo nên “buồng vọng âm” – nơi mỗi người chỉ nghe thấy những điều mình muốn nghe, thấy những điều mình muốn thấy.

Một người thích các thuyết âm mưu sẽ được “gợi ý” thêm hàng trăm video về thuyết âm mưu.

Một người ghét một chính sách nào đó sẽ được cung cấp hàng loạt bài viết tiêu cực về chính sách ấy.

Một thanh thiếu niên tò mò về bạo lực sẽ liên tục nhìn thấy video bạo lực.

Không gian cá nhân trên mạng trở thành một chiếc hộp chật hẹp, nơi cái sai được củng cố bằng cái sai, khiến người dùng tin rằng đó là chân lý. Cổ nhân dạy: “Thấy người ta sáng tưởng mình cũng sáng.” Nhưng trên internet, điều chúng ta thấy đôi khi chỉ là sự phản chiếu của chính mình, chứ không phải của thế giới.

7. Hệ quả xã hội: Niềm tin bị bào mòn và sự thật trở nên mong manh

Khi tin giả, hình ảnh độc hại và thông tin sai lệch tràn lan, niềm tin xã hội bị bào mòn. Con người trở nên nghi ngờ nhau hơn. Những sự thật hiển nhiên cũng bị đặt dấu hỏi.

Sự hoang mang lan rộng. Sự chia rẽ tăng lên.

Và nguy hiểm hơn, xã hội trở nên dễ bị dẫn dắt bởi những thông tin sai lệch, bởi những nhóm lợi dụng thao túng dư luận. Trong thời đại mà “người nói dối lớn đủ nhiều sẽ khiến đám đông tin”, sự thật trở nên mong manh và dễ bị đánh tráo.

Cổ nhân đã từng cảnh báo:
“Loạn bởi lời đồn, mất bởi lòng người.”

Chưa bao giờ câu nói này lại đúng như trong thời đại internet.

8. Ánh sáng cuối đường: Con người vẫn là chìa khóa của vấn đề

Dù internet có mặt trái nghiêm trọng, nhưng điều đáng mừng là con người vẫn có khả năng kiểm soát nó nếu biết cách trau dồi tri thức và bản lĩnh.

Sự thật vẫn cần những người biết tìm kiếm nó.
Tri thức vẫn cần những người biết bảo vệ nó.
Xã hội vẫn cần những người biết phân biệt và tỉnh táo trước những cám dỗ của thông tin.

Cổ nhân Việt Nam nhắc chúng ta: “Học ăn, học nói, học gói, học mở.” Trong thời đại số, chúng ta cần học thêm một điều: học dùng internet một cách khôn ngoan.

Không phải mọi tin xuất hiện trên màn hình đều là sự thật. Không phải mọi bức ảnh đều phản ánh thực tế. Không phải mọi câu chuyện được kể lại hàng nghìn lần đều đáng tin.

Sự tỉnh táo của mỗi cá nhân chính là bức tường bảo vệ xã hội trước sự hỗn loạn thông tin.