Học Được Gì Từ Lời Dạy Của Cổ Nhân Trong Trí Tuệ Cổ Nhân

Giới thiệu:

Người xưa luôn đề cao việc học và đọc sách. Từ Khổng Tử, Mạnh Tử đến các danh nhân sau này như Hàn Dũ, Tư Mã Quang đều là những tấm gương sáng về sự cần cù, hiếu học. Những câu thành ngữ như “vĩ biên tam tuyệt” (dây da buộc thẻ tre đứt ba lần), “treo đèn, đâm đùi”, “soi đom đóm, hứng ánh tuyết”, hay “đục tường, trộm ánh sáng”… đã trở thành biểu tượng cho tinh thần khổ học.

Thành công của người xưa không chỉ nằm ở sự cần cù, mà còn ở việc họ đúc kết được những phương pháp và kinh nghiệm quý báu. Khổng Tử từng nói: “Người thợ muốn làm việc tốt, ắt phải mài sắc dụng cụ của mình trước” (Công dục thiện kỳ sự, tất tiên lợi kỳ khí). Đọc sách cũng vậy, sự khổ công là nền tảng, nhưng phương pháp đúng đắn mới là chìa khóa. Mười ý nghĩa dưới đây, đúc kết từ trí tuệ cổ xưa, sẽ giúp chúng ta khai mở con đường đọc sách hiệu quả.

1. Phải Có Hoài Bão Cao Cả Và Chí Hướng Cao Xa

Tư Mã Quang, một chính trị gia và sử gia lừng danh thời Bắc Tống, tin rằng việc đọc sách là để “đạt đạo, lợi dân”. Ông đã viết: “Kẻ sĩ đọc sách há chỉ vì danh lợi mà thôi? Đạt được vị trí là để thực hành đạo lý của mình, để mang lại lợi ích cho dân. Quốc gia tìm kiếm kẻ sĩ há chỉ để ban tặng tước lộc, ban phát lương bổng, sủng áái họ? Cũng là để có được đạo lý mà làm lợi cho dân mà thôi.”

Tư Mã Quang cho rằng việc học phải vượt lên trên những lợi ích cá nhân, hướng đến việc làm sáng tỏ đạo lý và mang lại lợi ích cho dân chúng. Điều này cho thấy tầm nhìn vượt thời gian của ông. Một học giả chân chính không chỉ tích lũy kiến thức mà còn phải sử dụng kiến thức ấy để phụng sự xã hội.

Trong tác phẩm Trung Luận, Từ Cán cũng khẳng định: “Chí hướng là thầy của việc học, tài năng là trò của việc học”. Ông nhấn mạnh rằng có tài năng nhưng thiếu đi chí hướng cao cả thì cũng khó thành công. Câu nói này như một lời nhắc nhở rằng, mục tiêu và động lực chính là ngọn hải đăng dẫn lối cho con thuyền tri thức. Chỉ khi xác định rõ mình học để làm gì, chúng ta mới có thể kiên trì vượt qua mọi khó khăn.

2. Bồi Dưỡng Đạo Đức Cao Thượng

Tuân Tử, một nhà triết học và giáo dục cuối thời Chiến Quốc, đã đúc kết nhiều quan điểm quý báu về việc học. Trong Tuân Tử – Khuyến Học, ông viết: “Người quân tử học rộng và mỗi ngày đều tự xét mình, thì trí tuệ sẽ sáng tỏ và hành vi sẽ không có lỗi lầm”. Ông tin rằng, tích lũy kiến thức chỉ là phương tiện, mục đích cuối cùng của việc học là để bồi dưỡng đạo đức, hoàn thiện nhân cách.

Đây là một quan điểm sâu sắc và khác biệt. Thay vì chỉ coi trọng tri thức, Tuân Tử đặt đạo đức lên hàng đầu. Đọc sách giúp chúng ta mở mang tầm nhìn, nhưng việc tự soi xét bản thân mỗi ngày mới giúp chúng ta hiểu rõ mình hơn, từ đó điều chỉnh hành vi và hướng tới sự hoàn thiện. Như vậy, việc học không phải là một hành trình đi tìm kiếm bên ngoài, mà còn là một cuộc hành trình khám phá và tôi luyện chính mình.

3. Thái Độ Đúng Đắn Khi Học

Khổng Tử, người thầy vĩ đại của muôn đời, đã để lại nhiều bài học quý giá về thái độ học tập. Ông đặc biệt đề cao hai đức tính: “Không thẹn khi học hỏi người dưới” (bất sỉ hạ vấn) và “học mà không chán” (học nhi bất yếm).

• Không Thẹn Khi Học Hỏi Người Dưới: Trong Luận Ngữ, khi được Tử Cống hỏi vì sao Khổng Văn Tử được gọi là “Văn”, Khổng Tử đáp: “Thông minh hiếu học, không thẹn khi học hỏi người dưới, do đó gọi là ‘Văn’”. Điều này cho thấy sự khiêm tốn là một phẩm chất cốt lõi của người học.
• Học Mà Không Chán: Khổng Tử nói: “Ghi nhớ thầm lặng, học mà không chán, dạy người mà không mệt”. Ông khuyến khích chúng ta không ngừng học hỏi, không bao giờ tự mãn với những gì đã biết.

Thái độ chính là yếu tố quyết định hiệu quả của việc học. Không chỉ người xưa, mà cả người hiện đại đều có thể rút ra bài học này. Khiêm tốn và tinh thần cầu tiến sẽ giúp chúng ta tiếp thu kiến thức từ mọi người, mọi lúc, mọi nơi, không bị giới hạn bởi cái tôi cá nhân.

4. Tận Dụng Thời Gian

Đổng Ngộ, một học giả nổi tiếng thời Tam Quốc, đã đưa ra quan điểm vô cùng thực tế về việc tận dụng thời gian để đọc sách. Ông nổi tiếng với lời khuyên “Đọc sách một trăm lần, ý nghĩa tự khắc sẽ hiểu” và đặc biệt là “Hãy tận dụng ba khoảng thời gian rỗi rãi” (tam dư). Ba khoảng thời gian đó là: mùa đông là phần dư của một năm, đêm là phần dư của một ngày, và những ngày mưa gió là phần dư của thời gian.

Quan điểm này cho thấy sự trân trọng từng phút giây của người xưa. Trong cuộc sống bận rộn, nhiều người thường viện cớ không có thời gian để đọc sách. Tuy nhiên, Đổng Ngộ đã chỉ ra rằng, thời gian không bao giờ là thiếu, quan trọng là chúng ta có biết cách tận dụng những khoảng “thời gian dư” hay không. Tinh thần này khuyến khích chúng ta biến những lúc tưởng chừng vô ích thành những khoảnh khắc quý giá để trau dồi tri thức.

5. Tiêu Chuẩn Lựa Chọn Sách

Mặc Tử, một nhà tư tưởng thời Chiến Quốc, đã đưa ra “ba tiêu chuẩn” để đánh giá một tác phẩm, một tư tưởng. Tiêu chuẩn thứ nhất là “có căn bản”, tức là phải dựa trên sự việc của các bậc thánh vương xưa; thứ hai là “có nguồn gốc”, tức là phải khảo sát thực tiễn của nhân dân; và thứ ba là “có tác dụng”, tức là phải mang lại lợi ích cho quốc gia, cho dân chúng.

Quan điểm này rất có ý nghĩa trong thời đại thông tin bùng nổ hiện nay. Chúng ta phải đối mặt với vô số nguồn tri thức, cả thật lẫn giả. Tiêu chuẩn của Mặc Tử giúp chúng ta có một bộ lọc thông minh: một tác phẩm hay không chỉ có lý thuyết suông mà còn phải có căn cứ lịch sử, phù hợp với thực tiễn, và quan trọng nhất là phải có giá trị ứng dụng, mang lại lợi ích thiết thực cho cuộc sống.

6. Chuyên Tâm, Không Phân Tâm

Triết gia Chu Hy thời Nam Tống nổi tiếng với quan niệm “đọc sách ba đến”: tâm đến, mắt đến, miệng đến. Ông nhấn mạnh: “Trong ba cái đến ấy, tâm đến là quan trọng nhất”. Ông cho rằng, nếu tâm không chuyên chú, thì dù có đọc đến nghìn vạn lần cũng không thể ghi nhớ lâu.

Quan điểm này như một lời cảnh tỉnh cho những người đọc sách theo kiểu “cưỡi ngựa xem hoa”. Trong một thế giới đầy rẫy sự phân tâm từ mạng xã hội, thông báo điện thoại, việc giữ cho tâm hồn chuyên nhất vào cuốn sách trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Chu Hy dạy chúng ta rằng, sự tập trung không chỉ là một kỹ năng, mà là chìa khóa để khai mở cánh cửa tri thức.

7. Dành Công Sức Để “Tìm Tòi, Suy Ngẫm”

Khổng Tử từng nói: “Học mà không suy nghĩ thì mờ mịt, suy nghĩ mà không học thì nguy hiểm”. Mối quan hệ giữa học và tư duy là không thể tách rời. Học giả Tiết Tuyên thời nhà Minh cũng khẳng định: “Đọc sách, chỉ sợ không tìm tòi suy nghĩ”.

Ông khuyên rằng khi đọc một câu, chúng ta phải suy nghĩ về ý nghĩa của nó, liên hệ với bản thân và vạn vật xung quanh để hiểu sâu sắc hơn. Đây là một lời khuyên vô cùng giá trị. Đọc sách không phải là một hành động thụ động, mà là một cuộc đối thoại với tác giả, một quá trình tư duy chủ động để biến tri thức từ sách thành của mình.

8. Kết Hợp Giữa Học Và Hành

Dương Hùng, một triết gia thời Tây Hán, đã đưa ra ba cấp độ của việc học: “Học rồi làm được là bậc thượng; nói được là bậc thứ; dạy được người khác là bậc kế; nếu không có gì cả thì là người thường”.

Ông khẳng định rằng cấp độ cao nhất của việc học không phải là đọc được, nói được, hay dạy được, mà là hành động được. Lý thuyết mà không có thực hành thì mãi mãi chỉ là lý thuyết suông. Việc đọc sách chỉ thật sự có giá trị khi chúng ta biết áp dụng những kiến thức đó vào cuộc sống thực tiễn, biến tri thức thành hành động.

9. Cùng Đọc Và Trao Đổi

Nhan Chi Thôi, một nhà tư tưởng thời Nam Bắc Triều, tác giả của bộ Nhan Thị Gia Huấn, đề cao việc “Đọc sách cần trao đổi và kích thích lẫn nhau”. Ông dẫn lời trong Lễ Ký: “Học một mình mà không có bạn thì trở nên cô độc, hiểu biết hạn hẹp”.

Quan điểm này chỉ ra rằng, việc học không phải là một hành trình đơn độc. Việc thảo luận, tranh luận, và trao đổi với bạn bè sẽ giúp chúng ta mở rộng góc nhìn, làm sáng tỏ những điều chưa hiểu, và từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

10. Hiểu Thấu Cả Xưa Và Nay

Vương Minh Thịnh, một sử gia thời nhà Thanh, nhấn mạnh rằng “Đạo học vấn, phải hiểu thấu xưa và nay”. Ông cho rằng, những học giả chỉ biết về quá khứ mà không hiểu hiện tại, hoặc ngược lại, chỉ là “kẻ tầm thường” hoặc “kẻ ngu ngơ”.

Một học giả chân chính phải là người kết nối được tri thức cổ xưa với thực tiễn hiện đại. Việc đọc sách không chỉ giúp chúng ta hiểu về quá khứ, mà còn giúp chúng ta lý giải hiện tại và dự đoán tương lai. Tri thức chỉ thực sự có giá trị khi nó được đặt trong dòng chảy của thời gian, được soi chiếu bởi cả ánh sáng của quá khứ và hiện tại.